Iz knjige dr Ejupa Mušovića
MUSLIMANI CRNE GORE: XVII STOLjEĆE – EPOHA POJAČANE ISLAMIZACIJE
Administrativno rascjepkana i tako vezana za razlicite sandzake, teritorija danasnje Crne Gore u XVII stoljecu, bila je obiljezena odredjenim privrednim razvitkom, jacanjem ranijih i formiranjem novih gradova ali i izrazenijom islamizacijom u odnosu na prethodno vrijeme. U tim gradovima, koji su priznavali osmansku kao zvanicnu vlast, vecinsko stanovnistvo bilo je muslimansko. To su bili potomci ranije islamiziranih Crnogoraca i drugih koji su zivjeli na tim prostorima. Broj islamiziranih bio je veliki jer je u Crnoj Gori islamizacija bila izrazenija vise nego u XVI stoljecu, tako da je islamski element jacao u Crnoj Gori. Dragocjeni su podaci o tome sto su nam ih ostavili putopisci, a odnose se na prostore danasnje Crne Gore, od kojih neke navodimo:
Hodocasnik Simeon Lehaci, Jermenin, vidio je 1611. godine, na putu od Carigrada za Dubrovnik, koji je dijelom vodio kroz danasnje crnogorske prostore, mnogo muslimanskog stanovnistva. Tome dodaje da su balkanski Sloveni primili islam da ne bi davali Turcima harac, ali da islam nije dublje prodro sa svojom kulturom kod Slovena jer su oni od islama prihvatili vjerske dogme, a jezik im je ostao raniji – tj. isti.
Prolazeci od Dubrovnika za Carigrad, krajem XVI stoljeca, Benedetto Ramberti bio je iznenadjen velikim brojem islamiziranih: “Svako, pise on, ima u porodici rodjaka Turcina, ako ne bas rodjenog brata, a ono najblizeg rodjaka.”
U nedostatku pravih statistickih podataka o broju muslimana u Crnoj Gori u XVII stoljecu, priticu nam u pomoc putopisni podaci. Po Solovjevu, u Staroj Crnoj Gori nije moglo biti vise od 1.700 kuca u XVI stoljecu. Bolica navodi podatak po kome je u XVII stoljecu u 90 crnogorskih naselja registrovano 3.400 porodica, a Alvizo Moceniga pise 1639. da ima 14.000 ognjista u 280 crnogorsko-brdskih naselja. Po tvrdjenjima crnogorskih istoricara u Crnoj Gori je 1625. moglo biti 3.000 domacinstava sa oko 15.000 stanovnika i tome dodaju: “Stanovnistvo je srpsko pravoslavno i muslimanske vjeroispovijesti.” Po Jovanu Radonjicu u Staroj Crnoj Gori je u XVI stoljecu moglo biti oko 800 (osam stotina) muslimanskih zitelja sto u odnosu na druge iznosi 5,3%.
Crna Gora XVII stoljeca bila je filudzijska, a to znaci i dalje je placala samo simbolican porez i nije u njoj bilo seljaka da su bili kmetovi, a seljastvo je bilo izrazito vecinsko stanovnistvo. Njegove obaveze prema vlastima bile su tako simbolicne da gotovo nijesu ni postojale. To je Crnoj Gori davalo pecat autonomnosti do samostalnosti i to se proteglo i na naredna stoljeca. Uloga crnogorskih vladika, zvanicno duhovnih a prakticno i svjetovnih poglavara, sve je vise jacala i to je potvrdjivano carskim beratima. Ahmed Kamil-pasa je 24. februara 1757. uputio bujuruldiju vladici Savi i crnogorskim knezovima u kojoj pise: “…. Posto si ti od davnine ispravan i lojalan i posto je raja Crne Gore od tebe u svakom pogledu zadovoljna, da bi kao i prije mogao vrsiti poslove navedene raje kao vladika, dok ti od strane Visoke porte ne dodje uzviseni berat za vladicanstvo, izdaje se ova bujuruldija od strane Bosanskog divana…” Ili Smail-aga Cengic, pise Petru Petrovicu Njegosu 1839. godine: “… Momu istinskomu prijatelju Petru, vladici, zapovjedniku vseh Crnoj Gori – pozdrav ti cinim”. Otuda konstatacija Jovana Tomica da turska uprava nad Crnom Gorom nikada nije izgledala kao u Grckoj, Bugarskoj, Ugarskoj ili u drugim zemljama pokorenim od Turaka.”
To nikako ne znaci da je ekonomski polozaj Crne Gore bio bolji od drugih zemalja pod osmanskom vlascu. Naprotiv, niska privredna reproduktivna moc najcesce je dovodila Crnogorce do egzistencijalnog minimuma. Izlaz se nalazio u migracijama stanovnistva – pojavi vrlo karakteristicnoj za te prostore. Migracije su se odvijale u pravcima koje su odredjivale vremenske i politicke prilike. Njihove propratne pojave bile su ceste bune i nemiri razlicitih sadrzaja, pa su oni za Crnu Goru i u XVII vijeku karakteristicni. Na udaru su bile turske vlasti, bez obzira da li su ih predstavljali Turci ili domaci muslimani, a najcesce pod barjakom skadarskih vezira. Po mletackim izvorima izbio je 1610. u Albaniji (Skadarski sandzak) veliki ustanak protiv turskih vlasti. Masu od cetiri do pet hiljada ustanika cinili su: Brdjani, Dukadjinci, Klimente, Kuci, Piperi, Bratonozici, Bjelopavlici, Hoti, Kastrati, Skrelje, konfesionalno oznaceni kao katolici. Gligor Stanojevic pise da se pravoslavni Kuci ne pominju ni 1657. godine, a barski nadbiskup Marin Bici kazuje da su Kuci pola pravoslavni a pola katolici. Bolica izdvaja po ratobornosti Klimente “Od cijeg razbojnistva i pljacke mnogo stradaju stanovnici Plava (1610).
Evlija Celebi je zapisao (1660) za Divljane: “Oni sa hercegovackim pasom razgovaraju samo preko vrha maca i ne dozvoljavaju da tamo pristupi ni jedan organ turske vlasti”. Slicno je bilo sa Niksicanima, Banjanima, Drobnjacima i drugima. Otuda i konstatacija Franceska Delfina izrecena 23. novembra 1616. godine, koja se odnosi na Crnogorce: “Ovaj narod je malo poslusan sultanu iako je pod njegovom vlascu”. Po Benediktu Orsiniju (1629), Klimente, Kuci, Hoti, Kastrati, Piperi, Bjelopavlici, nijesu bili potcinjeni turskim vlastima.”
CRNOGORSKA I ALBANSKA PLEMENA ZAJEDNO NASTUPAJU
Opste je poznato da su u tim bunama protiv turskih vlasti najcesce zajednicki nastupali crnogorska i albanska plemena, a albanska plemena su pocev od XVI i u XVII stoljecu, osobito dok su bili hriscani, “predstavljali kicmu otpora balkanskog naroda turskim osvajacima”. Da su to bili vrlo ozbiljni pokreti govori podatak da je beglerbeg Rumelije krenuo 1681. sa 6.000 vojnika da ugusi pobunjene Arbanase.”
O prisutnosti brojnog katolickog stanovnistva na crnogorsko-albanskim prostorima ima dosta podataka. Crnogorska i albanska plemena imala su tada mnogo cega zajednickog osobito u onome sto je bilo skopcano sa egzistencijalnim pitanjima i zbog toga su u turskim vlastima imali zajednickog neprijatelja. Zajednicko i glavno zanimanje bilo im je stocarstvo. Kod mnogih plemena i religija je bila zajednicka gotovo tokom cijelog XVII stoljeca, pa mnogi obicaji, te ono sto im je priroda nametnula (koja u uslovima privredjivanja XVII stoljeca nije mogla da obezbijedi egzistenciju), pa je dolazilo do oskudice najosnovnijih sredstava za zivot. Dakle, zajednicka im je bila ekonomska strana, bolje receno tezak zivot, a to je izvor za sve ostalo, pa su to osnovni razlozi za tako ceste bune i nemire.
PIPERI I BJELOPAVLICI SU I 1610. JOS BILI KATOLICI
Za XVII stoljece u Crnoj Gori su karakteristicne pojacane akcije pravoslavne crkve na sirenju pravoslavlja medju crnogorskim plemenima i one su imale izuzetne rezultate. Sima Milutinovic pise da je cetinjski vladika Ruvim preveo u pravoslavlje Kuce, Drekalovice i Bratonozice, “tako da je iz tih plemena malo ko ostao katolik, da ih (katolika) u Zeti i Moraci 1635. godine nije vise bilo od hiljadu lica i da je oko 200 (dvjesta) Bjelopavlica ostalo u katolickoj vjeri. Piperi, koji su 1610. godine bili katolici, vec sredinom XVII stoljeca presli su u pravoslavlje. Govoreci o tom vremenu i pojavi, Andrija Bogdani je zapisao: “Da su pravoslavni isto toliko protivnici katolika koliko i Turci…”
Sasvim je izvjesno da su akcije pravoslavne crkve u Crnoj Gori na pravoslavizaciji katolickog stanovnistva bile istovremeno i akcije protiv dalje islamizacije Crnogoraca. O tome ima podataka, istina, izrazenije u narednom stoljecu i to kod siromasnog dijela muslimanskog stanovnistva. No, u svakom slucaju to je ostavilo traga na proces dalje islamizacije i usporilo je, ali islamizacije je bilo i u XVII stoljecu iako ne u onom stepenu kao u nekim drugim oblastima. Tako je 1619/1620 godine 6-7.000 ljudi oko Sutjeske i 90 (devedeset) porodica Bjelopavlica primilo islam. U to vrijeme je u prizrenskoj oblasti sa katolicanstva preslo u islam 3.000 lica, a Petra Masarek obavjestava Rimsku kuriju, 1624. godine, da dvije trecine bosanskog stanovnistva cine muhamedanci.
Na teritoriji danasnje Srbije tada je bilo brojno, a u gradovima izricito vecinsko muslimasko stanovnistvo. U izvjestaju Frana Leonardija iz 1640. godine pise da u Skadru i okolini zivi dvadeset hiljada (20.000) katolika ali da nemaju biskupa pa “nije cudo sto su Markovici primili islam, nemoguci vise podnositi dazbine i terete”.
Tokom XVII stoljeca Primorje sa zaledjem imalo je nesto specificniju situaciju u pogledu islamizacije. Tamo u juzno-jadranskim gradovima bila je evidentna islamizacija. Navodi se da je 1631. godine, za potrebe tamosnjeg muslimanskog zivlja, pretvorena u dzamiju crkva sv. Marije iznad Bara. Usljed mletackih napada na Bar 1649. godine, bilo je izlozeno neprilikama tamosnje katolicko stanovnistvo. Od 5.000 barskih katolika ostalo ih je 1663. samo 2.000. Mnogi su stradali, pobjegli, a brojni su oni koji su primili islam i pravoslavlje.
POMENI MUSLIMANSKIH PORODICA CRNOGORSKOG PORIJEKLA
Muslimansko stanovnistvo, formirano tokom XVI i u XVII stoljecu, koga je bilo u izrazenom broju u crogorskim primorskim gradovima, bilo je primorano na povlacenje ispred mletacke ofanzive, a poznato je da je “veci dio Boke kotorske bio pod Turskom”. Godine 1654. (15. maja) bio je u Perastu potucen Mehmed aga Rizvanbegovic, a 1684. Mlecani su zauzeli Risan. Barski nadbiskup Andrija Zmajevic tada je hrabrio Perastane sa minareta tamosnje dzamije koju je potom pretvorio u crkvu. Tri godine zatim (1687) pao je i Novi (Herceg Novi).
Pomeni muslimanskih porodica u drugim sada crnogorskim gradovima u XVII stoljecu, cesti su. U Podgorici se 1618. godine pominju: Muhamed-aga, Sulejman caus, Muhamed (drugi), Selim cehaja, Mustafa cehaja.
Hasan-beg Perhatovic prodao je 3. februara 1605. zemlju na Cetinju. Vladika Ruvim kupio je 28. juna 1629. dio mlina od Ali-bega Hajdarvojvodica za 40 grosa. Svestenici manastira Bercinje otkupili su desetak od muslimana iz Zabljaka. Kao stanovnici Zabljaka pominju se 1697. Mustafa-aga, Celebija, Mustafa-aga Dedovic, Mustafa Hasan-basa.
Etnoloski istrazivanja Crne Gore Jovana Erdeljanovica dala su dragocjene podatke o svojevremenom prisustvu islamiziranih, i to na onim prostorima Stare Crne Gore gdje se mislilo i smatralo da ih nikada nije bilo (Rovinski smatra da u Cucama nikada nije bilo “Poturcenjaka”). Ne samo na osnovu brojne toponimije i predanja, on je zapisao da je u XVII stoljecu bilo muslimanskog stanovnistva u Cucama, Ozrinicima, Pjesevicima, Zagaracu. “Koliko se pamti – pise Erdeljanovic – veci dio zemlje, osobito one u “Polju” Turci su prodavali Pjesevcima, ali im je mnogo i oteto”. U Progonovicima su zivjeli Adrovici; u Stanisavljevicima (Staniseljima?) Asanovici – islamizirani Popovici. ‘mnogo poturcenjaka” bilo je u selima Ljesanske nahije (Seliste, Goljemadi, Begova Glavica, Pod Stranom), ali su pocetkom XVIII stoljeca iseljeni i njihovi potomci su: Mehmedagici, Omercehajici, Vranici (Vranic Oda-beg) i drugi.
KUCI U VELIKOM BROJU PRIMAJU ISLAM
Erdeljanovic navodi podatke po kojima su Kuci u velikom broju primili islam, a u praksi se to da potvrditi. Najvjerovatnije je da su Kuci u najvecem broju prihvatili islam tokom XVII i XVIII stoljeca. Tokom XVII stoljeca pominju se sukobi izmedju islamiziranih Kuca i Kuca – hriscana. Navodi se podatak po kome je Medun, centar Kuca, imao sedamdeset islamiziranih Kuca, a da je do pomenutih sukoba dolazilo “jer su poturcenjaci bili najjaci oslonac turske vlasti medju Kucima”. Jovan Erdeljanovic istice brojne muslimanske porodice porijeklom od Kuca od kojih navodimo neke: Ljuce i Dakovici kojih je sredinom XVIII stoljeca bilo u Niksicu oko tri stotine kuca; Kolinovici (Kolenovici?) u Gusinju i peckoj oblasti, preko 150 kuca; Lukacevici preseljeni iz Ubalaca u Podgoricu; Adzimanici iz Momce odeseljeni u Podgoricu; Sinanovici i Kutevici, starinom iz Orahova; Kapadzici, Cirgici, Marici, deoseljeni u Podgoricu iz Berova. Od njih su gusinjski Menici. I plavski Mehmed-begovici su Kuci, pa Seknici, Orahovci i mozda Ajdarkucevici (Ajdar Kuc) te “te muhamedanske agalarske porodice” Djecevici iz Spuza. U Crnom Vrhu kod Berana, do pocetka ovog vijeka, zivjelo je pedeset muslimanskih porodica, rodom iz Kuca. Najvjerovatnije su od njih bjelopoljski Muslimani Kucevici; Deljani u Peci; Jusuf-Djokici u Dinosi (50 kuca). Jos sredinom XVII stoljeca bilo je muslimana Djurdjevica u Ublima – Kuci. Od podgorickih Djurdjevica su Ganici. Od XVIII vijeka Ganici su stanovnici Rozaja, a do 1878. godine bilo ih je u Kolasinu (po Erdeljanovicu oni su ranije bili Milici) 40 kuca; Radonicici (sada Radoncici) – islamizirani Vujosevici, Kuci naseljeni u Gusinju i peckoj okolini (70 kuca). Od Vujosevica su i Micanovici, ciji potomci sada zive u Sandzaku ali sa prezimenom Kolasinci. Rod su im Pajovici – muslimani i hriscani, te Preljevici od kojih su i sadasnji sandzacki Muslimani Prelevici. Potomci islamiziranih Drekalovica su Maljevici u Gusinju i Preknici, raseljeni u nepoznato. Gusinjski Muratagici su sa Bezihova i Mrkulici iz Krivodola – takodje sada Gusinjci. Kuci su i Bektasi i Muljani – Muslimani iz Gusinja. U daljem to su Adrovici (od Paljevica), podgoricki Orucevici Djusari u Podgorici i Skadru)/ Ledinjani su islamizirani Kuci i dijele se na Mustafagice (potomci Mustafe Cvetkova); Prekovici i Curici u Tuzima i Podgorici. Hasan-beg Djurdjevic iz Ubala bio je glavar islamiziranih Kuca.
Vidi se da su Kuci veoma mnogo – u velikom broju pruhvatili islam i najvise u drugoj polovini XVII i u prvoj polovini XVIII stoljeca ali su se pocetkom XVIII stoljeca raselili prema Podgorici, Niksicu, Bihoru, plavsko-gusinjskoj nahiji, Pesteri, Rozaju, tutinskoj, novopazarskoj i sjenickoj oblasti, prema Bosni, Makedoniji i dalje prema danasnjoj Turskoj. To nikako ne znaci da i prije te velike seobe Kuca – nije bilo Kuca u nekim od pomenutih mesta. Tako se jos 1630. godine pominju u Podgorici: Osman Plesa, Alija Hasanovic, Dzafer, Suljo, Juso Alibasic, starinom Kuci. Alibasici u Suvom Dolu (Tutin) tu nastanjeni u XVIII stoljecu i danas znaju da su starinom Kuci, ponose se time i brizno cuvaju tu tradiciju.
Jovan Erdeljanovic pominje podgoricke muslimane Ranevice, starinom Bratonozice (od Baljevica), i Korace – muslimane, potomke islamiziranih Pipera.
Posto je Venecija preuzela Risan (1684) i Novi (1687) tada je dosta brojno muslimansko stanovnistvo napustilo te gradove, a bilo je vrlo znacajan faktor u privredjivanju. Vjerovatno da su se neki zadrzali u planinskoj oblasti Krivosija, sjeverozapadno od Boke, gdje se pominju krajem XVII i pocetkom XVIII stoljeca. Bivajuci na udaru hajducima, muslimanski zitelji Risna sklonili su se tada u Korjenic Tako se iz 1704. navode muslimanske porodice pomenute oblasti: Adzijagici, Adziimamovici, Mamudagici, Seovici iz Krivosija; Ahmetovici, Mamudagici, Perovici (Mehmed aga Perovic), Oskocevici, Adzijagici iz Ledenica; Abdulovici, Bijedici, Seovici, Babovici iz Unijerine; Babovici, Aisagici iz Lijesca; Abdulovici, Bijedici, Adzijagici, Risanovici iz Popovog Dola. Muslimanskih porodica sa navedenim prezimenima bilo je i u drugim selima (Dragosevo, Visnjev Do i Poljice).
Muslimani Novog su napustili taj grad poslije 1687. i rasuli se u razlicitim pravcima. U XVIII stoljecu ih nalazimo kao stanovnike Niksica, Podgorice, Bijelog Polja i drugih sada crnogorskih gradova a bilo je onih koji su se odselili prema Bosni.
Na mjesto njih dolaze stanovnici – hriscani iz drugih krajeva Crne Gore. Sasvim mali broj muslimanskih porodica koje su ostale tamo da zive bile su tokom XVIII stoljeca pokrstene.
Sto se tice pljevaljske i srednjolimske oblasti koje u XVII stoljecu spadaju u Hercegovacki sandzak, sasvim je sigurno da je i u XVII stoljecu bilo dosta muslimana – potomaka islamiziranih u prethodnom stoljecu, kao i konvertita iz XVII stoljeca. O tome daje dragocjene podatke turski i svjetski putopisac Evlija Celebi. Konstatacija turskog geografa Hadzi Kalfe (XVII stoljece) da u Rozajama zive samo Srbi, a u Bihoru Srbi i Albanci, za Rozaje ima osnova, a za Bihor je pod sumnjom jer smo tu oblast ostavili (XVI stoljece) sa, iako ne brojnim, muslimanskim stanovnistvom.
Pod Rozajem se podrazumijeva sadasnji ili prosireni rozajski kraj, a administrativno je to bila nahija Trgoviste. Koliko za sada znamo Rozaje se, kao tvrdjava, pominje 1640. godine. Tu tvrdjavu u nahiji Trgoviste gradio je izvjesni Duce (Dudze)-pasa da bi sprijecio prodore Klimenata. Rozajci, ocigledno hriscani, bili su u cesarovoj vojsci 1689. kada je Rozaje bilo u rukama Pikolominija. U popisu katolickih misionara iz 1721. u naselju Rozaje registrovano je osam porodica sa 58 clanova Klimenata – katolika, tu doseljenih iz Selca – Malesija (Albanija) 1697. Nijesmo naisli na podatke da je u rozajskom kraju tokom XVII stoljeca bilo muslimanskog stanovnistva, a u tom periodu nije bilo u pomenutom kraju vecih seoba koje bi mogle dovesti do veceg konfesionalnog ciscenja, pa ce biti da je Hadzi Kalfa, sa konstatacijom o rozajskom stanovnistvu u pravu, a sto se tice Bihora moguce da je pomijesao konfesionalno sa etnickim. Ima nagovjestaja da je tamo i prije XVIII stoljeca bilo i albanskog stanovnistva ali konfesionalno opredijeljenog kao katolici. U suprotnom, moguce je da je iz bihorskog kraja bio odliv muslimanskog stanovnistva u gradovima koji se bas tada, izuzimajuci Pljevlja, formiraju kao gradovi u ekonomskom smislu. U gradovima gdje su bile turske posade i administracija zivot je bio najbezbjedniji, a gradska zanimanja: zanati, trgovine i druge djelatnosti, pruzili su povoljnije uslove za zivot od onoga sto ga je nudilo selo. Zbog toga se i ovdje muslimansko stanovnistvo seli u gradove iako ne u tolikom broju kao u nekim drugim oblastima gdje je gradski zivot bio razvijeniji. U tom smislu javljaju se u XVII stoljecu gradovi u nekim krajevima danasnje Crne Gore a da to nijesu samo tvrdjave vec gradovi ekonomski centri: Rozaje, Plav, Gusinje, Kolasin, Onogost, Spuz pa i Bijelo Polje.
Rozaje se vec 1718. pominje kao znacajno naselje, sjediste istoimene nahije u Prizrenskom sandzaku. Samo u tvrdjavi Rozaje godine 1731. bio je smjesten 341 vojnik. Plav, ranije selo Ribari, zahvaljujuci trgovackom putu Kotor – Metohija, i lokaciji ovog naselja na tom putu, poceo je naglo da jaca u ekonomskom pogledu. Kao gradsko naselje sa velikom tvrdjavom pominje se 1619. godine. Tvrdjava je podignuta nesto ranije radi sprjecavanja prodora Klimenata, a tada je u samoj tvrdjavi bilo 27 kuca. Kao obnovitelj plavske tvrdjave pominje se Duce-pasa. Gusinje, poznato pod tim imenom kao veliko selo sa 127 kuca, pocetkom XVII stoljeca (1611) ima gradsku tvrdjavu – grad sa posadom u kojoj su sjedjeli i poznati age i begovi gusinjski. Prema podacima M. Bolice iz 1611. u plavskoj nahiji je bilo 70 muslimanskih domacinstava sto je cinilo 4,8% od ukupnog broja stanovnistva. Tada je u Plavu izgradjena sultan – Ahmedova dzamija koja je u daljoj islamizaciji tamosnjeg stanovnistva igrala znacajnu ulogu.
KOLASIN JE DO XVII STOLJECA SELO
Kolasin, do XVII stoljeca, selo, a od tada dobija obiljezje gradskog naselja u kome od 1650. godine postoji gradska tvrdjava, koju je izgradio izvjesni Ali-pasa. Prije toga Kolasin je bio u sastavu Hercegovackog sandzaka, u nahiji Niksic.
Medju gradovima danasnje Crne Gore Pljevlja imaju posebno mjesto u XVII stoljecu. Svoj privredni napredak zapocet u prethodnom stoljecu, nastavio je tokom narednog vijeka i dalje, pa je to bilo dosta veliko gradsko naselje. Godine 1611. u njemu je registrovano 400 poreskih domacinstava, a pedeset godina kasnije bilo ih je 700. Iako nema statistickih podataka o etnicko-konfesionalnoj strukturi stanovnika, arhitektonski pejsaz grada i brojni muslimanski objekti u njemu, govore da je tu bilo mnogo muslimanskih zitelja. Evlija Celebi je u Pljevljima (1660), lociranim “u sred golih i kao snijeg bijelih stijena” nabrojao pet muslimanskih i pet hriscanskih mahala. Od deset dzamija koliko ih je tada bilo u Pljevljima, izdvajala se dzamija Hasan-pase Boljanica, “Ona je kao kakva carska dzamija” a i poimenicno je naveo jos i ove dzamije: Hadzi Huseinova, Hadzi Rizvanova, Hadzi Alijina, Oda-basina i Ahmed-begova. Od javnih ustanova postojale su: dvije medrese (srednje skole), dvije tekije (derviska stjecista), imaret (javna kuhinja), hamam (kupatilo), tri hana, bezistan u obliku tvrdjave i pasin saraj koji se nalazio na istocnoj strani varosi, na obali rijeke Breznice. Dalji, putopisac kaze za Pljevljake da “nose maceve i puske, bave se trgovinom; govore bosanski i svi su gostoljubivi, pametni i covjecni ljudi”.
»ISTRAGA POTURICA«
»Istraga poturica« – dogadjaj ovjekovjecen u Gorskom vijencu, ima posebno mjesto u tradiciji crnogorskog naroda. U istorijskoj nauci ima dosta nerazjasnjenog, medju naucnicima razlicitog tumacenja oko toga dogadjaja. Sporne su godine, datumi, o tome kada se zbila »Istraga poturica«. Ilarion Ruvarac navodi godinu 1687. a crnogorski istoricari pominju kao moguce godine: 1702, 1707. i 1709. Najvise je onih koji smatraju da se »istraga poturica« desila 1707. godine, kada je Vuk Borilovic sa sedam ljudi »pobio Ceklicke Turke«.
Vladimir Corovic pise da postoji samo jedan pisani dokument o »Istrazi poturica«, ali i u njegovu autenticnost sumnja. Po tom dokumentu vladika Danilo dogovorio se sa nekoliko crnogorskih glavara »da ce Turke izmedju sebe izgnati« te da to bude na Nikolj dan«. »Ali Crnogorci prevarise, na Turke ne udarise«. Drugi dogovor je nacinjen na Lovcenu da se udari na »Turke na Gospojine poste«, no »Gospojini posti dodjose i prodjose a Turci ostadose zdravo«. Najzad, da bi izbjegao opasnost od skadarskog vezira, knjaz Danilo je pozvao 1707. godine Vuka Borilovica, cetiri brata Martinovica, dodao im svoje ljude: Vucka, Njegusa, Stanisu Velestovca i Marka Dupiljanina i naredio im: »Da sve Turke pobiju«. »I tako dodjose na Bozic, predje zore i pobise Turke cetinjske i ceklicke koji ne kcese da se pokrste kod mene«.
Bez obzira na sve pretpostavke, gledanja, pisanja, ljudske emocije oko »Istrage poturica« taj dogadjaj, cak i da je potpuno izmisljen i osmisljen kao pjesnicka forma za akcije, ima izuzetno znacenje za temu koju obradjujemo, sa velikim i trajnim posljedicama po Muslimane Crne Gore; dogadjaj koji je u kontinuitetu potrajao, na svoj nacin, kroz cio XVIII vijek i bio neka vrsta inspiracije u daljim akcijama na stvaranju i oblikovanju crnogorske moderne drzave.
Na »Istragu poturica« ne treba gledati kao na nesto samo crnogorsko – izolovano i vezano samo za prostore ondasnje Crne Gore, bez obzira sto je ona po formi samo to. Treba je posmatrati kao dio medjunarodnih zbivanja s kraja XVII i pocetka XVIII stoljeca koja su po Osmansku carevinu i uopste po muslimanski svijet, osobito na balkanskim prostorima bila katastrofalna. Kada bi se »Istraga poturica«, posmatrala u svijetlu tih medjunarodnih gibanja i previranja, onda ona ima svoj smisao, svoje objasnjenje s obzirom na sadrzaj i namjenu. Ona je dio sveukupnih akcija na ciscenju prostora od muslimanskog zivlja sto se poklapa sa turskim porazima na evropskim ratistima.
Nikada ranije Carstvo Osmanlija nije doslo u takvo iskusenje, imajuci ogromne ljudske, vojne i civilne zrtve i pogubna materijalna razaranja, kao u Velikom ili Beckom ratu sto ga je vodila Turska protiv Austrije, Poljske i Venecije 1683-1699 godine. U ovom ratu su dali ogromni doprinos hriscanski ustanici sirom Balkana. Sve sto je o tom ratu napisano, iako su opisana uglavnom samo stradanja hriscana, potresno je i stravicno. Gotovo da su nestali u ratnom plamenu onda veliki gradovi: Beograd, Uzice, Novi Pazar, Nis, Sarajevo, Skoplje i drugi kao oni u bihorskoj i rozajskoj oblasti. Najvece zrtve bili su stanovnici svih vjera: muslimani, pravoslavci, katolici. Prva seoba Srba pod Arsenijem III Carnojevicem, peckim Patrijarhom, posljedica je tog rata.
Stradanjima su bili izlozeni posebno muslimanski zitelji ondasnje Srbije, Bosne i dijela danasnje Crne Gore (Limska dolina, Bihor, Rozaje kao i primorski dio). Pored ostalog prekodunavski prostori (danasnja Vojvodina), potpuno su, zakljucno sa 1739. godinom, ocisceni od muslimanskog stanovnistva, a ono je do tada bilo vrlo brojno i u gradovima cinilo izrazito vecinsko stanovnistvo. Slicnu sudbinu dozivjeli su muslimani juzno od Save i Dunava: bili su izlozeni pogromima. Prezivjeli su nestali u masovnoj seobi, koja nije bila po broju manja od Prve seobe Srba. No, kada je Veliki rat okoncan (1699) veci dio tog izbjeglog stanovnistva, onog ranije islamiziranog na prostorima danasnje Srbije, vratio se na svoja stanista.
Od tada nastaje vrijeme opstih progona muslimanskog stanovnistva sa balkanskih prostora a da se za to nijesu birala sredstva. Nije pri tome nikoga interesovalo etnicko porijeklo muslimanskog zivlja iako je vecina bila slovenske krvi. Trebalo je jednostavno ocistiti prostore i to, iako u Crnoj Gori mnogo manje, prateci turske poraze na bojistima i njihovo povlacenje. To znaci, kako se turska vojska povlacila za njom se povlacilo i muslimansko stanovnistvo – uglavnom prema istoku. U tu svehriscansku akciju, zapocetu u Rusiji, nastavljenu u Bugarskoj, danasnjoj Srbiji i Bosni, trebalo je da se ukljuci i Crna Gora.
Bez obzira na porez Crna Gora je, bivajuci uglavnom filurdzijska, uzivajuci velika autonomna prava koja su se granicila sa samostalnoscu, morala biti ukljucena (i da nije htjela) u akcije svehriscanske solidarnosti. Prema tome Crna Gora se »Istragom poturica« ukljucila u ta zajednicka nastojanja i bez obzira na, u odnosu na druge, blag stepen istrage, ona se deklarisala kao akter. Od tada je, nema sumnje, autoritet vladarske kuce Petrovica jako porastao. Istina je da su crnogorske akcije protiv muslimana i prije »Istrage poturica« i kasnije bile blaze i humanije u odnosu na slicne akcije u drugim zemljama u kojima, po pravilu, nije bilo milosti prema muslimanskom zivlju. Ni jedan drugi juznoslovenski narod kao Crnogorci nije bio toliko svjestan zajednickog etnickog porijekla sa muslimanima. To se javno isticalo, cuvalo u narodnoj tradiciji, zapisano u literaturi. Tu i treba traziti uzroke izrazenije solidarnosti, medjusobne tolerancije, zajednickog zivljenja, karakteristicnim za Crnu Goru, a tudjim u vancrnogorskim podrucjima. Sto je vjersko ipak cinilo svoje, bivajuci cesto jace od etnickog i u Crnoj Gori, to je specificnost vremena. Muslimani u Crnoj Gori nijesu smatrani Turcima, ili ne u cjelini. Tako su oznacavani samo u odredjenim periodima sa naznakom da se pod tim imenom oznace neke akcije najcesce u nemirnim vremenima. Mnogo cesce se pominju kao: poturice, poturcenjaci (poturi po E. Celebi), saplemenici, nasa braca po krvi. Tako i u djelima crnogorskih vladika, a mnogo vise u opstenarodnoj tradiciji i javnom komuniciranju. I obratno – Muslimani Crne Gore su budno cuvali tradiciju o svom crnogorskom porijeklu, i u svemu, poput Crnogoraca, sa ponosom su isticali svoju raniju plemensku pripadnost, sto je specificnost samo crnogorskih prostora. U smislu medjusobne tolerancije, iznalazenja puteva o zajednickom zivotu, bile su izgradjene institucije kumstva, pobratimstva, poocinstva, cemu se, u odnosima izmedju Crnogoraca i Muslimana pa i Albanaca, pridavao izuzetan znacaj, i to se cijenilo na nivou najviseg svojstva, prenoseci se generacijski. To su bile garancije za zajednicko odrzavanje, za dijeljenje zla i dobra. Na tim nacelima iskovana je filozofska misao Marka Miljanova o cojstvu i junastvu. Toga u drugim juznoslovenskim zemljama nije bilo. Govoreci o tolerantnim odnosima muslimanskog i hriscanskog stanovnistva Crne Gore, a da se to odnosi na XVII stoljece, odredjenije za vrijeme Kandijskog rata (1645-1669) Gligor Stanojevic je zapisao: »Rat nije doveo do unutrasnjeg vjerskog razdora izmedju pravoslavnih i poturica u Crnoj Gori. Borba brdskih, crnogorskih i hercegovackih plemena nije bila uzela ideolosku formu »krsta i polumjeseca«. Crnogorci su svetili svoje »Turke«, clanove bratstva i plemena kao da su pravoslavni (…) Jos u to vrijeme je opstecrnogorska i plemenska pripadnost bila jaca od vjerske opredijeljenosti«.
Mnogo je drugih primjera o zajednickom zivotu, toleranciji, nastojanju da se prevazidje ono sto je razdvajalo Crnogorce i Muslimane, ali navodimo, kao dokaze za to samo tri primjera: U jednom pismu vojvode Marka Popovica (XVII st) stoji: »Prije u Kucima gdje Turaka ima, davali su im pravoslavne djevojke, ali bi se dogovorili da joj bide zakon slobodan (Da se vjera ne mijenja E.M). Ipak djeca bila su Turci… Tako je bivalo u Kolasinu dje su pravoslavne zene Turaka mirno zivjele, niti ih ko silovao da se turce«.
Mustafagici, Prekovici, Curici – Muslimani starinom Ledinjani, zadugo su odrzavali srodnicke odnose sa Krivodoljanima i »hodili su vazda jedni drugima na kolace (na udadbe odiva).
Jedan Rozajac od Klimenata starinom, usplahiren upao je u prostoriju gdje su kafenisali Rozajci i pohvalio se: »Vala ja ubih jedno Kuce«, ocekujuci pohvalu za to sto je ubio pastira – hriscanina od Kuca. Bez dvoumljenja, starac Murat Ferhatovic, potomak Kuca, izvadio je kuburu, nanisanio na ubicu i ubio ga rekavsi: »Ti nijesi ubio Kuce vec mog rodjaka«.
Dubljim socio-psiholoskim analizama navedenih i jos tako brojnih primjera o odnosima dva etnicki ista a konfesionalno razlicita naroda, specificnih i karakteristicnih za Crnu Goru, morao bi se dati odgovor o vjekovnom zajednickom zivljenju i o cinjenici da su se Muslimani vise zadrzali da trajno zive u Crnoj Gori nego u bilo kojoj drugoj balkanskoj regiji izuzimajuci Bosnu (a tamo su to diktirale druge politicko-istorijske prilike). Bilo je to tako sve do pocetka, bolje receno, do sredine XIX stoljeca i dalje do zvanicnog formiranja moderne crnogorske drzave (1878) kada se situacija bitno mijenja, na stetu muslimanskog stanovnistva, osobito u novopripojenim krajevima: Bar, Ulcinj, Podgorica, Niksic, Limska dolina, Gornji Vasojevici, Plav, Gusinje.
»Istrazi poturica« prethodila su burna zbivanja u Primorju s kraja XVII stoljeca, a bila su dio Velikog (ili Beckog) rata. Primorski predijeli su bili zahvaceni operacijama Venecije protiv Turske pri cemu je muslimansko stanovnistvo trpjelo mnogo i bilo izlozeno stradanjima i progonima. Kada je 1687. Venecija zauzela Novi, tada je cjelokupno muslimansko stanovnistvo napustilo taj grad i kraj, a na mjesto njih useljeni Hercegovci i Crnogorci. Samo dvije godine potom u Novom je (1689) registrovano 420 hercegovackih – novopridoslih porodica. Tada je »ispred hajduckih akcija« muslimansko stanovnistvo Risna bilo primorano da se skloni u Korjenice.
Poslije okoncanja Velikog rata (1699) u vrijeme kao i tokom novih turskih prodora i svega sto im je prethodilo, Balkan je bio zahvacen seobama, kao malo kada ranije. Toga nije bila postedjena ni Crna Gora. Godine 1715. oko 2.000 zena, staraca i djece sklonilo se sa crnogorskih prostora na mletacku teritoriju u Boki Kotorskoj. Tada je bila pojacana islamizacija. Kotorski izvjestaji navode da je 1702. godine oko hiljadu (1.000) katolika preslo na islam. Broj hriscana je u barsko-ulcinjskoj regiji jako smanjen, a broj islamiziranih povecan. Ulcinj se pominje kao iskljucivo muslimansko naselje, a u Baru i okolini je registrovano: 3.072 muslimana, 400 pravoslavnih i 206 katolickih zitelja.
Nevolje Beckog rata osjetili su i drugi, danas crnogorski krajevi. Kuci su se digli na ustanak 1689. godine, nanijeli turskoj vojsci znatne gubitke i prodrli do Bijelog Polja. Rozajci su u svom ustanickom prodoru dosli do Bijelog Polja »pljackajuci turska dobra«. Ispred turske protivofanzive koja je ubrzo uslijedila, sklonilo se oko 5.000 hriscana sa prostora kasnijeg Novopazarskog sandzaka, pa se »Stari srpski zivalj iselio sa Pesteri« pridruzujuci se Prvoj seobi Srba.
Uzi prostor Crne Gore, zahvacen »Istragom poturica« bio je uglavnom ociscen oBez obzira na sam cin »Istrage poturica« i sporno pitanje da li je, ili je nije bilo, cinjenica je da se mnogi muslimanski zitelji Crne Gore s pocetka XVIII stoljeca, u mnogim krajevima vise ne pominju kao muslimani. Osnov za te akcije bila je religijska opredijeljenost kod koje se zaboravljalo zajednicko – etnicko, bez obzira sto je, kako smo to vec istakli, u Crnoj Gori to zajednicko etnicko bilo prisutnije nego u bilo kom drugom kraju na Balkanu. Istina je da su muslimani, ne samo u Crnoj Gori (ali u njoj posebno) bili nosioci zvanicne turske vlasti: veliki veziri, veziri, pase, ajani i drugo. To je bilo dobro po trajni opstanak prije svega hriscanskih naroda, ali ne samo njih. Ima za to veoma mnogo primjera ali je najeklatantniji, moguce najsudbonosniji primjer i za pravoslavnu crkvu od neprocjenjive i moguce spasonosnog do sada nigdje ne iskazanog, znacaja – obnova Pecke patrijarsije. To je djelo Mehmed-pase Sokolovica – velikog vezira i drugih licnosti u Osmanskom carstvu. U tome sto su muslimani bili nosioci vlasti pocev od Mehmed-pase Sokolovica pa do najobicnijih cinovnika treba traziti razloge za poistovjecivanje muslimana s Turcima. Takodje je tacno da to postovjecivanje nije dolazilo samo od hriscanskog svijeta nego i od turskih zvanicnih vlasti pa i od samih muslimana i to ne samo sto je nekada, u vrijeme sjaja Osmanskog carstva bilo laskavo biti Turcin, vec sto se smatralo da svaki oficir, cinovnik, spahija, ali i ko sve drugi ko je bio u turskoj sluzbi po bilo kom osnovu, bio je »Turcin« sto je apsolutno netacno. No, uglavnom pripadnost razlicitim religijama krvavo se placala i u mnogo civilizovanijim zemljama nego sto su bile balkanske. Muslimani sa nekadasnjih balkanskih prostora Osmanskog carstva, upravo zbog toga su platili najtezi danak. Pocev od kraja XVII pa zakljucno sa XIX stoljecem, potpuno su nestali sa prostora Bugarske i Knezevine Srbije. I crnogorski muslimani su imali nedaca iz istih razloga, ali, u cjelini gledano, mnogo manje izrazenih, mnogima su bili postedjeni zivoti, mnogi su ostali da zive u Crnoj Gori za trajno. Istina je, pomjeranja sa jednih na druga mjesta bilo je, i bilo je krajeva koji su potpuno ocisceni od Muslimana. No, tema nam nalaze da govorimo o jednoj strani pa se moze dobiti utisak jednostranog. To znaci da su i Crnogorci, u isto vrijeme, bili izlozeni velikim neprilikama, prouzrokovanim iznad svega ekonomskim i politickim motivima pa su se i tada, kao i kasnije, morali seliti i traziti nove prostore za egzistenciju, odlazeci za hljebom u vrlo udaljene zemlje i prostore.
U svemu tome ratovi, najvise prouzrokovani od sila van Balkana, samo su pogorsavali ionako tesku situaciju. Za petnaest godina ratovanja u vrijeme Velikog ili Beckog rata, muslimansko i hriscansko stanovnistvo balkanskih prostora bilo je izlozeno nezapamcenim stradanjima. Mnogobrojno muslimansko stanovnistvo je za navijek i definitivno napustilo predijele sjeverno od Save i Dunava i oni koji su izbjegli naselili su se na prostore juzno od pomenutih rijeka, tamo gdje je ostala turska vlast. U Bosni, Crnoj Gori i danasnjoj Srbiji ima i danas zivih potomaka osobito spahijskih porodica koje su porijeklom od Vidina do Osijeka. Oni su na navedenim prostorima izgubili svoje spahiluke ali su dobili nove u vidu neke kompenzacije, u predjelima juzno od Save i Dunava. Takvi su pljevaljski Mezildzici, prijepoljski Turkmanovici, bjelopoljski Dervovici, bihorski Corovici, novovaroski Ceseragici, sjenicki Spahovici, novopazarski Osmanbegovici i Omerbegovici. Svi se na ovom prostoru pominju kao vlasnici spahiluka.
Veliki dio Bihora i Pesteri do 1700. godine ulazio je u posjed (moguce has) peckih Mahmudbegovica, a upravo u to vrijeme sjedio je na stolici skadarskog vezira Hudaverdi Mahmudbegovic. Poslije navedene godine u Bihoru i Pesteri, nema vise Mahmudbegovica, a umjesto njih se pominju Hajdarpasici i Corovici. Bijelo Polje je, pocev od XVIII stoljeca, mjesto gdje su koncentrisane brojne begovsko-agovske porodice, Kajabegovici, Dizdarevici, Zaimovici, Dervovici, Sukurice i drugi koji su imali spahiluke u okolnim selima i tradicionalno zivjeli od dazbina koje su sakupljali od civcija – najvise hriscana ali i muslimana.
Paznju privlace Hajdarpasici, koji su imali najmnogobrojnije cifluke u Bihoru i Pesteri. Potomci su visokog carskog funkcionera Hajdar-pase Selima, koji se, sa zvanjem pase (vjerovatno hercegovackog) javlja kao izuzetno veliki posjednik – spahiluka. Najveci dio spahiluka Bihora i Pesteri, sto su ranije drzali na Pesteri i Bihoru Mahmudbegovici, pripao je njima. Po ne bas dovoljno utvrdjenim cinjenicama, a vise po onome sto se zasniva na predanju, Hajdar-pasa Selim – rodonacelnik Hajdarpasica, potomak je ajdar-pase Bosnjaka (bio pasa u Pancevu 1696) i mozda srodnik Hajdar-pase Hadima koji je od sultana kao mirovinu 1552. dobio Hercegovacki sandzak, gdje nije dolazio nego je u njegovo ime vladao Karadjozbeg. Ovaj posljednji je bio potomak islamiziranog plemica iz Bosne, a do visokog vezirskog polozaja se popeo zahvaljujuci svojim sposobnostima i talentu. Po jednoj verziji Kajabeg-zade, rodonacelnik bjelopoljskih Kajabegovica, bio je od Hajdarpasica.
